Teşebbüs-i Şahsî ve adem-i merkeziyet, son dönem Osmanlı muhalif aydınlarından Prens Sabahaddin’in Fransız sosyolog Le Play’den hareketle biçimlendirdiği düşüncelerdir. II. Meşrutiyet’in ilanı ile birlikte bir grup entelektüel arasında karşılık bulan bu düşünce, devrin ilk yıllarında ardı ardına çıkarılan gazete ve mecmualar ile görünür hâle getirilmiştir. Şahsî girişimlerin popüler bir hâl aldığı bu dönemde Türk edebiyatına telif ve tercüme eserlerle katkı sağlamış bir sanatçı olan Tâhir’ül Mevlevî, arkadaşlarıyla birlikte başarısızlıkla sonuçlanan bir gazete çıkarmıştır. Bu hadiseyi Teşebbüs-i Şahsî adıyla yayımladığı otobiyografik bir romanda anlatmıştır. Roman, Osmanlı düşünce tarihinde önemli bir yer edinen, sonradan Cumhuriyet yıllarında da itibar gören Prens Sabahaddin’in fikirlerini edebiyat merkezinde tahlil eden ve bu düşüncelerin ehil olmayan insanlar elinde ne türden sonuçlar doğuracağını gösteren bir metindir. Bu çalışmada, edebiyatın aktüel ve siyasî meseleler karşısındaki tavrı, Prens Sabahaddin’in pozitivist dünyası ile Mevlevî bir sanatçının çatışması ele alınmaktadır. Makalede, Tâhir’ül Mevlevî’nin, serbest girişimcilik adı altında tasnif edilen teşebbüs-i şahsî hareketliliğine kendi hayat tecrübesini kurgusal bir metne aktararak ve dönemin toplum ve siyasî yapısını tahlil ederek karşı çıkması üzerinde durulmaktadır.
One of the late Ottoman dissident intellectuals, Prince Sabahaddin’s ideas of private enterprise and decentralization, were shaped by the French sociologist Le Play. With the proclamation of the Second Constitutional Monarchy, this idea, which was found among a group of intellectuals, was brought into account with the newspapers and magazines published one after the other in the first years of the era. At a time when personal initiatives became popular,Tâhir’ül Mevlevî, an artist who contributed to Turkish literature with original works and translations, published a failed newspaper with his friends. He described this adventure in an autobiographical novel which he published under the name of Teşebbüs-i Şahsî. The novel interprets the ideas of Prince Sabahaddin, who has gained an important place in the history of Ottoman thought and is well known in the Republican years, in the literature axis. It shows what kind of results these thoughts will have in the hands of unqualified people. In this study, the attitude of literature towards current and political issues is discussed. The conflict between Prince Sabahaddin and a Mevlevi artist is described. Analyzing the social and political structure of the period, this article focuses on Tahir’ül Mevlevi opposition to free enterprise by transferring his own life experience to a fictional text.
