Research Information System
Bilimname, no.53, pp.227-257, 2025 (ESCI)
Bu çalışmada, İslam düşünce geleneğinin önemli kavramlarından biri olan nefsü’l-emr kavramı epistemolojik açıdan ve Nasirüddin Tûsî merkezinde incelenmektedir. Tûsî, nefsü’l-emre dair kaleme aldığı “İsbâtu’l-‘akli’l-mücerred” adlı risalesinde ve “Tecrîd” adlı kitabındaki bir pasajda nefsü’l-emr konusunu ele almış ve onu “faal akılda bulunan akledilirler” olarak tanımlamıştır. Tûsî’nin zikredilen eserlerine yazılan şerh ve haşiyeler başta olmak üzere birçok eserde nefsü’l-emr meselesi tartışılmış ve Tûsî’nin nefsü’l-emr tanımına yönelik eleştiriler yöneltilmiştir. Tûsî’yi eleştiren düşünürler kendi nefsü’l-emr anlayışlarını ortaya koymuş ve bunun neticesinde birçok nefsü’l-emr tanımı ortaya çıkmıştır. Nefsü’l-emr meselesiyle ilgilenen düşünürler dış dünyada (haricî) ya da zihinde (zihnî) bir gerçekliğe sahip nesnelerle ilgili bilgilerin nefsü’l-emre mutabık olarak doğruluk değeri kazandığı konusunda genel bir kanaate sahip olmuşlardır. Fakat Tûsî nefsü’l-emri daha çok zihnî önermelerin doğruluk ölçütü olarak görmüş, haricî önermelerin doğruluğu için dışa (hariç) mutabakatın gerektiğini belirtmiştir. Böylece önermelerin nefsü’l-emre mutabakatı, önermelerin özne ve yükleminin varlık tarzına göre farklı şekillerde değerlendirilmiştir. Buna göre önermeler; “özne ve yüklemi haricî”, “öznesi haricî, yüklemi zihnî” ve “özne ve yüklemi zihnî” olan önermeler olarak farklı şekillerde ele alınmıştır. Yine önermenin öznesinin tikel ya da tümel olması önermenin nefsü’l-emre mutabakatının keyfiyetini etkilediği görülmüştür. Ayrıca dış dünyada ya da zihinde bir gerçekliği bulunmayan mümteni nesnelerle ilgili önermelerin nefsü’l-emre mutabakatı da tartışılmıştır. Sonuç olarak, Meşşâî felsefe geleneğinden etkilenen kelamcı bir alim olan Tûsî’nin nefsü’l-emr yorumunun, İslam düşüncesinde bilgi ve gerçeklik ilişkisini nasıl etkilediğini göstermek hedeflenmiştir. Bu bağlamda, nefsü’l-emrin bilgi teorisine katkısı, düşünsel bir zenginlik sunmakta ve epistemolojik tartışmalar için yeni bir zemin hazırlamaktadır.